­

مقدمه:

با توجه به این که جنس موضوعاتی چون ارتباطات به گونه­‌ای است که مناسبات فرهنگی و اجتماعی بر روی آن همواره سایه انداخته­؛ امیدوارم تا با یاری و بازخورد شما دوستان گرامی با هم در مسیر یادگیری مهارت­‌های ارتباطی همراه شویم. در این سری از مطالب سعی بر این بوده که تا حد امکان از منابع علمی به روز دنیا و بومی داخل کشور که توسط اساتید این حوزه تدوین شده­‌است، استفاده شود.

به طور کلی منابع و کتاب‌هایی که در حوزه‌ی ارتباطات نوشته شده‌اند معمولاً به یکی از این دو وضعیت تمایل دارند: یا به حدی علمی و پیچیده هستند که خواندن آن‌ها فقط برای یاد گرفتن و فراموش کردن طی یک ترم درسی دانشگاهی مفید است و یا به حدی ساده و ابتدایی و نصیحت‌گونه هستند که محتوای آن‌ها هیچ احساس و انگیزه‌ای برای عملی کردن‌شان در خواننده ایجاد نمی‌کند، اما تلاش شده­ است منابع استفاده شده در این سلسله یادداشت­‌ها جزء تقسیم­‌بندی فوق نباشد.

در پایان این یادداشت نیز برخی از منابع و مراجع استفاده و استناد شده در تدوین سری مهارت‌های ارتباطی جهت مطالعه و اطلاع بیش­تر ارائه خواهد شد؛ امیدوارم این یادداشت مقدمه و نقطه­‌ی شروعی برای  سلسله مباحث مهارت­‌های ارتباطی باشد.

با توجه به گستردگی این موضوع، تمرکز ما از جهت محتوایی بیشتر از جزئیات، دسته‌­بندی­‌های تئوری و تفصیل مطالب، بر روی فضای کلی، مفاهیم، اصول و کاربردی بودن مطالب خواهد بود؛ با این هدف که خوراک ذهنی برای فکر کردن باشد و بتوانیم مصداق­‌ها و مثال­‌های آن را در زندگی خود یافته و به کار بندیم؛ بنابراین سعی شده نوشته­‌ها تا حد امکان ساده، دور از پیچیدگی و تکلف و در عین حال عمیق باشد.

اصل موضوع:

ارتباطات قدمتی به اندازه‌ی تاریخ بشر دارد و در حال حاضر نیز به شکل­‌های مختلف، در علومی مختلف، در دوره­‌های آموزشی و کلاس­‌های متنوع و در کتاب‌های متفاوتی گفته و نوشته شده و ما هم می­‌شنویم و می­‌خوانیم و این گوناگونی حکایت از پیچیدگی این موضوع دارد؛ به قدری پیچیده که هر چه از عمر آن می‌گذرد و خصوصاً در سال­‌های اخیر نه تنها از اهمیت آن کاسته نشده، بلکه رونق بیشتری گرفته­‌اند، اما به نظر می‌رسد در حوزه­‌ی­ آموزش مهارت­‌های ارتباطی همچون بسیاری دیگر از حوزه­‌های علوم رفتاری و اجتماعی به عادت و رفتار تبدیل نشده و در وجود ما نهادینه نشده است، که در مطالب بعدی به دلایل آن اشاره خواهیم داشت.

کاهش متوسط زمان گفتگو در خانواده­‌های ایرانی به کم­تر از 15 دقیقه در طول روز، نشان از کم رنگ شدن این مهارت مهم و ضروری در جامعه­‌ی ما دارد.

همان‌طور که گفته شد مهارت­‌های ارتباطی در دوره­‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته‌­است، برخی از این دوره­‌ها عبارتند از:

تعریف ارتباطات و مهارت­‌های ارتباطی:

در تعریف مهارت­‌های ارتباطی در سایت mindtools.com اشاره شده ­‌است که “این مهارت سعی دارد پیامی را به صورت شفاف و غیر مبهم به مخاطب انتقال دهد.”

ولی آن‌چه در عمل رخ می­‌دهد این است که در برخی موارد نه تنها خواسته­‌ها و پیام­‌های خود را به صورت شفاف بیان نمی­‌کنیم، بلکه انتظار داریم طرف مقابل خودش خواسته­‌ی ما را کشف کند و جالب این است که این مسئله مختص دوره­‌ي سني خاصي نیست:

• نوزادی که به ناچار این پیام را به صورت مبهم و علائمی مثل گریه کردن و … منتقل می­‌کند.
• قهر کردن بچه­‌ها در دوران کودکی به علت محقق نشدن خواسته­‌هایشان
• نگاه غضب‌آلود بزرگترها از والدین تا معلمان مدرسه و اساتید دانشگاه به دلیل اهمال یا اشتباهی که در برخی موارد حتی فرد خاطی از ارتکاب آن بی­‌خبر است
• سکوت شخص در روابط عاطفی­ به دلیل دلخوری­‌ای که شاید شریک عاطفی­‌اش نادانسته و نافهمیده باعث آن شده­‌است و خود، از آن مطلع نیست.

و

• دوران پیری و کهولت سن که شاید به دلیل ضعف جسمانی نتوان در برخی موارد خواسته­‌ها را به طور شفاف بیان کرد؛ همه و همه مثال­‌ها و مصادیقی از بیان غیرشفاف و مبهم پیام­‌ها هستند.

در مورد افراد بالغ و سالم، به نظر می­‌رسد استفاده از عباراتی مثل “خودش باید می­‌فهمید” یا “خودش باید شعورش می­‌رسید” راهکارهایی نیست که بتوان با آن‌ها ارتباط موثری را با فردی در بلندمدت برقرار کرد.

البته لازم به ذکر است که در برخی گفتگوهای سخت و دشوار مانند گفتگوهای سیاسی یا گفتگوهایی که نهاده‌های سنگین در میان است، بسته به اقتضاء و شرایط، ممکن است بیانِ تا حدی غیرمستقیم به بیان صریح ترجیح داده­ شود که در مطالب آتی به آن­‌ها خواهیم پرداخت.

چالش اصلی که دنیس ریورز نویسنده­‌ی کتاب هفت چالش ارتباط در کتاب خود بیان کرده، توصیه‌های بی­‌شماری است که در حوزه­‌ی ارتباطات مطرح شده ­و به نظر او گستردگی این توصیه­‌ها به حدی است که بعید است کسی بتواند همه­‌ی این توصیه­‌ها را دنبال کند.

با تمام این اوصاف آنچه مسلم می‌باشد، مهارت­‌های ارتباطی بر روی بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها نقش انکارناپذیری دارد.

با جستجویی که در منابع فارسی در گوگل داشتیم، دریافتیم که بر خلاف منابع به زبان انگلیسی مهارت­‌های ارتباطی و خصوصاً مهارت گفت‌گو در بسیاری موارد مغفول مانده و تنها به روابط عاطفی و روابط با همسر محدود شده­ است، در حالی‌که در ارتباط والدین با فرزندان، مربیان و معلمان و اساتید با دانش‌آموزان و دانش‌جویان، مهارت­‌های ارتباطی در محیط کار و تعامل با مدیر یا همکاران نمی­‌توان لزوم و اهمیت کسب این مهارت را نادیده گرفت.

انواع ارتباطات:                                                                                                

برای یکسان‌سازی جهت و قالب فکری‌مان به مبحث ارتباطات، تقسیم­‌بندی زیر صورت گرفته ­است تا به مصداق‌ها و مثال‌های هم‌خانواده فکر کنیم:

تقسیم‌­بندی از منظر ارتباط با مخاطب:

• ارتباط یک‌طرفه: مثل تلویزیون، رادیو و کانال­‌های اخیر در تلگرام
• ارتباط دوطرفه: مثل مصاحبه و چت

تقسیم­‌­بندی از منظر نوع انتقال پیام:

• ارتباط کلامی: مثل گزارش‌نویسی، نوشتن و گفت‌گو.
• ارتباط غیرکلامی و فرا کلامی: مثل زبان بدن، علائم و حالات چهره

تمرکز بیش­تر سری مهارت‌های ارتباطی، ارتباط کلامی و دوطرفه خواهد بود و سعی می­‌کنیم تا جایی که مقدور است از مهارت­‌های متقاعدسازی، بازی­‌های کلامی و نشانه­‌های جانبی که دارای پیش­‌فرض، عدم شفافیت و قضاوت بر اساس اطلاعات ناکافی و ناقص هستند، اجتناب کنیم.

هدف از یادگیری مهارت­‌های ارتباطی:

توسعه و یادگیری این مهارت به هیچ وجه قرار نیست تضمینی باشد تا همیشه گفت‌گوهایمان را موفق و مثبت و خوب تمام کنیم، در بسیاری از این گفت‌گوها ما ناچار به انتخاب در شرایط بین بد و بدتر هستیم و متاسفانه کم نیستند مواردی که به دلیل عدم تسلط ما در مهارت­‌های ارتباطی از یک مساله قابل حل به یک مساله دشوارتر و بغرنج و حتی غیرقابل حل تبدیل می­شوند.

شاید مثال رانندگی بهترین مثال در این زمینه باشد؛ هیچ آموزشگاه رانندگی نمی‌­تواند به ما اطمینان مبنی بر این موضوع دهد که ما هرگز تصادف نمی­‌کنیم؛ مسلماً رانندگی خوب فرد به تنهایی متضمن عدم تصادف نیست و تنها دستاورد این مهارت حداقل کردن سهم خود در تصادف است.

همچنین امیدواریم در ادامه با دقت نظر و تسلط بر ابزارها کمی مسیر حل شدن گفت‌گو را هموار و تسهیل کنیم.

از دیگر اهداف یادگیری این مهارت، دعوت به ارتباطی پایدار، آگاهانه و اثربخش و قابل کنترل بوده تا روابطی عمیق را در بلندمدت ایجاد نموده و با کمترین انرژی و تنش، حداکثر خروجی را ایجاد نماید.

در مطلب بعدی به چالش­‌ها و اشتباهات رایج در آموزش مهارت­‌های ارتباطی (به خصوص در دوره­‌ها و کلاس­‌ها)، مدل ذهنی مناسب جهت یادگیری مهارت­‌های ارتباطی و همچنین دلایل و موانعی که باعث می­‌شود آموزش‌­های این حوزه به یادگیری، مهارت و رفتار تبدیل نشود، خواهیم پرداخت.

معرفی برخی از منابع و مراجع مورد استفاده با موضوع مهارت­های ارتباطی:

• درس مهارت­های ارتباطی در سایت متمم
• درس مهارت­های ارتباطی در سایت
• فایل صوتی گفتگوهای دشوار محمدرضا شعبانعلی
• نشست­های کافه خرد
• کتاب هفت چالش ارتباط دنیس ریورز

 این منابع در ادامه تکمیل خواهد شد.